Πριν από λίγα χρόνια, κοντά στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, ο 8χρονος Χιούγκο Ντινς έπαιζε σε ένα δάσος, όταν παρατήρησε μικροσκοπικές, στρογγυλεμένες δομές κοντά σε μια φωλιά μυρμηγκιών.

Αρχικά υπέθεσε ότι ήταν σπόροι δέντρου. Οι υποθέσεις όμως διαψεύστηκαν όταν έδειξε το εύρημά του στον πατέρα του, Άντριου, καθηγητή εντομολογίας. Ο καθηγητής Ντινς αναγνώρισε αμέσως ότι επρόκειτο για χηλές βελανιδιάς.

Οι χηλές είναι ανώμαλοι φυτικοί σχηματισμοί που δημιουργούνται στα δέντρα από ορισμένα έντομα, ως αντίδραση στην παρουσία των προνυμφών τους. Όμως, κανείς δεν περίμενε ότι αυτή η μικρή ανακάλυψη θα οδηγούσε σε μια επιστημονική μελέτη, δημοσιευμένη στο έγκριτο περιοδικό American Naturalist, η οποία θα άλλαζε τον τρόπο με τον οποίο οι οικολόγοι αντιλαμβάνονται τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ φυτών και εντόμων.

Ένα φαινόμενο γνωστό είναι η μυρμηγκοχορία, όπου τα αγγειόσπερμα φυτά χρησιμοποιούν τα μυρμήγκια για τη διασπορά των σπόρων τους. Τα μυρμήγκια, μεταφέροντας τους σπόρους σε μεγάλες αποστάσεις, δημιουργούν μια αμοιβαία επωφελή σχέση με τα φυτά.

Οι σπόροι αυτών των φυτών διαθέτουν ένα θρεπτικό εξάρτημα, το ελαιοσώμιο, ιδιαίτερα ελκυστικό για τα μυρμήγκια. Ολόκληρη η δομή, σπόρος και ελαιοσώμιο, ονομάζεται διάσπορος. Τα μυρμήγκια συλλέγουν τις διασπόρους και τις μεταφέρουν στη φωλιά τους, όπου καταναλώνουν το ελαιοσώμιο για να ταΐσουν τις προνύμφες τους. Στη συνέχεια, ο σπόρος, χωρίς πλέον το ελαιοσώμιο, παραμένει σε υπόγειους θαλάμους ή απορρίπτεται έξω από τη φωλιά, συμβάλλοντας στη βλάστησή του σε νέο περιβάλλον.

Αν και οι σπόροι συνήθως δεν απομακρύνονται πολύ από το μητρικό φυτό, η μυρμηγκοχορία ωφελεί τα φυτά, καθώς προστατεύονται από σποροφάγα ζώα και μεταφέρονται σε πιο ευνοϊκά σημεία για ανάπτυξη.

Περισσότερα από 3.000 είδη φυτών χρησιμοποιούν αυτόν τον μηχανισμό, όπως η Χελιδόνια (Chelidonium majus), διάφορα είδη της βιόλας (Viola), το Galanthus nivalis (χιονόσταγκος), η Hepatica nobilis, η Anemone nemorosa, η Onopordum illyricum, η Mentha longifolia, η Salvia aethiopis και η Bixa orellana.

Όταν οι σφήκες τοποθετούν τα αυγά τους σε βελανιδιές, εγχέουν χημικές ουσίες που διαταράσσουν την κανονική ανάπτυξη των φυτικών ιστών. Το δέντρο τότε δημιουργεί γύρω από το έμβρυο της σφήκας έναν προστατευτικό και θρεπτικό σχηματισμό, τη χηλή. Μέχρι εδώ, η διαδικασία είναι γνωστή.

Το εντυπωσιακό όμως είναι αυτό που συμβαίνει στη συνέχεια: κάποιες χηλές αποκτούν ένα σαρκώδες, ροζ «καπάκι», ιδιαίτερα ελκυστικό για τα μυρμήγκια. Αυτό το καπάκι είναι γεμάτο λιπαρά οξέα, παρόμοια με εκείνα που βρίσκονται σε νεκρά έντομα - την αγαπημένη τροφή πολλών ειδών μυρμηγκιών.

Έτσι, τα μυρμήγκια, παραπλανημένα από το χημικό σήμα, μεταφέρουν τις χηλές πίσω στις φωλιές τους, σαν να ήταν διασπόροι. Καταναλώνουν το καπάκι και αποθηκεύουν την υπόλοιπη χηλή σε υπόγειους θαλάμους, όπου η προνύμφη της σφήκας προστατεύεται από θηρευτές και αντίξοες συνθήκες.

Με άλλα λόγια, οι σφήκες δεν «πείθουν» απλώς το δέντρο να προσφέρει καταφύγιο στα μικρά τους, αλλά «χειραγωγούν» και τα μυρμήγκια να λειτουργούν ως φρουροί των προνυμφών τους.

Για να επιβεβαιώσουν αυτή την υπόθεση, οι ερευνητές πραγματοποίησαν πειράματα, τοποθετώντας χηλές με και χωρίς καπάκι κοντά σε φωλιές μυρμηγκιών και κατέγραψαν σε βίντεο τις αντιδράσεις τους.

Τα αποτελέσματα ήταν σαφή: τα μυρμήγκια μετέφεραν αμέσως τις χηλές με καπάκι, σαν να ήταν σπόροι με ελαιοσώμια, ενώ τις χηλές χωρίς καπάκι τις αγνόησαν ή τις εγκατέλειψαν. Χημική ανάλυση επιβεβαίωσε την παρουσία συγκεκριμένων λιπαρών ενώσεων που ενεργοποιούν την αναζήτηση τροφής στα μυρμήγκια - ουσίες παρόμοιες με εκείνες που βρίσκονται σε πτώματα εντόμων και σε ελαιοσώμια.

«Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν το γεγονός ότι μελετούσα έντομα για χρόνια χωρίς να παρατηρήσω αυτή τη σχέση», δήλωσε ο Άντριου Ντινς.

Η επιστημονική αυτή ανακάλυψη δεν διευρύνει απλώς τη θεωρία της οικολογίας, αλλά ανοίγει και δρόμους για άλλες επιστημονικές εφαρμογές. Η χημεία των «καπακιών», για παράδειγμα, θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για νέες μελέτες σχετικά με ουσίες που προσελκύουν μυρμήγκια. Και τελικά, η χημική χειραγώγηση δεν είναι τόσο σπάνιο φαινόμενο όσο νομίζουμε: τη βλέπουμε από μύκητες που ελέγχουν τη συμπεριφορά εντόμων μέχρι παράσιτα που αλλάζουν τη συμπεριφορά των ξενιστών τους.

Αυτό που ξεκίνησε σαν ένα παιδικό παιχνίδι, κατέληξε να αποκαλύψει μία από τις πιο πολύπλοκες οικολογικές αλληλεπιδράσεις που έχουν παρατηρηθεί ως σήμερα.