Η μακροζωία δεν είναι ένα άπιαστο όνειρο, αλλά μια ισορροπία ανάμεσα στη βιολογία και την προσωπική μας στάση απέναντι στη ζωή, μια αρμονία ανάμεσα σε ένα σώμα ανθεκτικό και σε ένα πνεύμα που διψά για μάθηση.

Η Stacy Andersen, μια διακεκριμένη νευροεπιστήμονας συμπεριφοράς και αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, έχει αφιερώσει τις τελευταίες δεκαετίες της στη μελέτη ενός φαινομένου που για πολλούς φαντάζει σαν θαύμα: των ανθρώπων που όχι μόνο αγγίζουν ή ξεπερνούν τα 100 χρόνια ζωής, αλλά συνεχίζουν να ζουν γεμάτοι υγεία, διαύγεια και χαρά.

Ως συνδιευθύντρια της New England Centenarian Study, της μεγαλύτερης και μακροβιότερης έρευνας για τους αιωνόβιους παγκοσμίως, η Andersen ηγείται μιας επιστημονικής προσπάθειας που, τρεις δεκαετίες μετά την έναρξή της το 1995 από τον γηρίατρο Thomas Perls, συνεχίζει να ανατρέπει τις καθιερωμένες αντιλήψεις μας για το γήρας. Η έρευνα έχει καταγράψει πάνω από 3.000 συμμετέχοντες - αιωνόβιους, αδελφούς, παιδιά και εγγόνια τους - στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά και σε πολλές άλλες χώρες. Ο γηραιότερος συμμετέχων έζησε μέχρι τα 119, ενώ η κόρη του έφτασε τα 101.

Η Andersen διευκρινίζει ότι στόχος της έρευνας δεν είναι να αυξήσει το προσδόκιμο ζωής όλων, αλλά να κατανοήσει πώς μπορούμε να φτάσουμε σε οποιαδήποτε ηλικία – 70, 80 ή 90 – με καλή υγεία, ευεξία και λειτουργικότητα. "Το ζητούμενο δεν είναι απλώς τα χρόνια, αλλά η ποιότητα ζωής σε αυτά τα χρόνια", τονίζει, υπογραμμίζοντας ότι οι αιωνόβιοι ίσως κατέχουν τα μυστικά και για τα δύο.

Ένα από τα βασικά ευρήματα της έρευνας είναι ότι όσο περισσότερο ζει κάποιος, τόσο πιο υγιής ήταν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Οι αιωνόβιοι φαίνεται να καθυστερούν σημαντικά την εμφάνιση χρόνιων ασθενειών όπως καρδιοπάθειες, διαβήτης και άνοια, ή ακόμη και να τις αποφεύγουν εντελώς. Αυτό υποδεικνύει ότι το μυστικό τους δεν είναι μόνο η διάρκεια, αλλά και η ποιότητα της γήρανσης.

Η μελέτη περιλαμβάνει μια εντυπωσιακά λεπτομερή διαδικασία. Από κάθε συμμετέχοντα λαμβάνεται δείγμα αίματος για την εξέταση γενετικών και βιοχημικών δεικτών. Η ομάδα μελετά DNA, RNA, πρωτεΐνες και τα παράγωγά τους, σε μια προσπάθεια να εντοπίσει τις διαφορές στους οργανισμούς αυτών των εξαιρετικών ανθρώπων. Συλλέγονται επίσης δείγματα κοπράνων για τη μελέτη του ρόλου του μικροβιώματος του εντέρου, το οποίο φαίνεται να συνδέεται στενά με τη φλεγμονή και τη μακροζωία. Επιπλέον, οι αιωνόβιοι υποβάλλονται σε ετήσια γνωστικά τεστ μέσω ψηφιακών tablets, μετρώνται η αρτηριακή τους πίεση και η δύναμη της λαβής τους, ενώ οι ερευνητές παρακολουθούν τις αλλαγές στις ικανότητές τους με το πέρασμα του χρόνου.

Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπομελέτη των "cognitive superagers", ανθρώπων που στα εκατό τους διατηρούν νοητικές επιδόσεις αντίστοιχες με άτομα κατά τριάντα χρόνια νεότερους. Πολλοί από αυτούς δωρίζουν τον εγκέφαλό τους στην επιστήμη μετά θάνατον, προκειμένου να μελετηθούν οι βιολογικές διαφορές τους. «Σε κάποιες περιπτώσεις», εξηγεί η Andersen, «βρίσκουμε σημαντική παρουσία των πρωτεϊνών αμυλοειδούς και ταυ, που συνδέονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ, κι όμως αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν παρουσιάσει ποτέ συμπτώματα άνοιας. Εκεί κρύβεται ένα μυστικό της ανθεκτικότητας του εγκεφάλου τους. Προσπαθούμε να καταλάβουμε πώς διατηρούν τέτοια γνωστική υγεία παρά τη βιολογική φθορά στους ιστούς τους».

Όσον αφορά τον ρόλο των γονιδίων, η απάντηση είναι περίπλοκη. Για τους περισσότερους, η γενετική εξηγεί μόλις το 25% της μακροζωίας, ενώ το υπόλοιπο σχετίζεται με τον τρόπο ζωής: διατροφή, φυσική δραστηριότητα, βάρος και διαχείριση του στρες. Στους αιωνόβιους, όμως, το ποσοστό της γενετικής ανεβαίνει στο 75%. Δεν υπάρχει ένα "γονίδιο της αθανασίας", αλλά ένα μωσαϊκό περίπου 200 γενετικών παραλλαγών που, σε συνδυασμό, προσφέρουν μεγαλύτερη αντοχή στο σώμα.

Παραδόξως, οι αιωνόβιοι δεν στερούνται απαραίτητα των γονιδίων που προκαλούν ασθένειες, αλλά διαθέτουν προστατευτικούς μηχανισμούς που αντισταθμίζουν τις βλάβες. Οι ερευνητές μελετούν αυτές τις "γενετικές ασπίδες" με την ελπίδα να τις μετατρέψουν σε θεραπείες ή φάρμακα για την ενίσχυση της υγείας του γενικού πληθυσμού. «Ίσως μια μέρα υπάρξει ένα χάπι μακροζωίας», λέει η Andersen, «αλλά ο στόχος μας είναι η ανθεκτικότητα, όχι η αθανασία».

Η έρευνα δείχνει ότι η μακροζωία δεν είναι μόνο θέμα DNA. Το περιβάλλον και οι συνήθειες παίζουν τεράστιο ρόλο. Οι αιωνόβιοι σπάνια καπνίζουν ή πίνουν υπερβολικά, τρώνε ποικιλία τροφών χωρίς αυστηρές δίαιτες και διατηρούν φυσική δραστηριότητα χωρίς να "γυμνάζονται" με τη σύγχρονη έννοια. Κινούνται, περπατούν, καλλιεργούν και συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες. Πάνω απ' όλα, έχουν υψηλή ψυχολογική ευεξία.

Σχεδόν όλοι οι αιωνόβιοι μοιράζονται συγκεκριμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά: χαμηλό νευρωτισμό, υψηλή εξωστρέφεια και έντονη αίσθηση σκοπού. Ξυπνούν κάθε μέρα με κάτι να περιμένουν, κάτι να κάνουν, έναν μικρό στόχο. «Μπορεί να μην προγραμματίζουν δέκα χρόνια μπροστά», λέει η Andersen, «αλλά έχουν λόγο να χαμογελούν κάθε πρωί».

Η κοινωνικότητα είναι ένα άλλο σταθερό μοτίβο. Οι αιωνόβιοι δεν ζουν απομονωμένοι, αλλά έχουν φίλους, οικογένεια και δραστηριότητες που τους φέρνουν σε επαφή με άλλους. Η κοινωνική σύνδεση μειώνει το στρες και προστατεύει τον εγκέφαλο. Ακόμη και η χιουμοριστική στάση απέναντι στη ζωή παίζει ρόλο: πολλοί αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες με αυτοσαρκασμό και ευγνωμοσύνη.

Οι γυναίκες αποτελούν περίπου το 85% των αιωνόβιων, όμως οι άνδρες που φτάνουν τα εκατό το κάνουν συνήθως σε πολύ καλύτερη φυσική και νοητική κατάσταση. Οι γυναίκες φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη αντοχή σε χρόνιες παθήσεις, ενώ οι άνδρες που φτάνουν τόσο μακριά είναι "escapers", δηλαδή άνθρωποι που κατάφεραν να αποφύγουν εντελώς τις ασθένειες μέχρι τα βαθιά γεράματά τους.

Η Andersen τονίζει ότι η επαφή με τόσους αιωνόβιους έχει αλλάξει τη δική της οπτική για τη ζωή. «Οι περισσότεροι φοβούνται τα γηρατειά, αλλά οι αιωνόβιοί μας δείχνουν ότι το γήρας δεν είναι το τέλος, αλλά μια διαφορετική μορφή ζωής. Πολλοί μας λένε ότι όταν έφτασαν τα εκατό, σταμάτησαν να φοβούνται και άρχισαν απλώς να ζουν».

Το επόμενο βήμα της New England Centenarian Study είναι η εμβάθυνση στους "σούπερ ηλικιωμένους", αυτούς που στα 102 τους κάνουν ποδήλατο, εργάζονται ή μαθαίνουν νέες δεξιότητες. Στόχος είναι η αποκάλυψη των βιολογικών μηχανισμών και των καθημερινών συνηθειών που επιτρέπουν αυτή την εξαιρετική ανθεκτικότητα. «Κάθε αιωνόβιος είναι ένας μικρός θησαυρός δεδομένων», λέει η Andersen. «Αλλά πίσω από τα στατιστικά, βλέπουμε ανθρώπους γεμάτους χαρά, περιέργεια και διάθεση για ζωή».

Η μακροζωία δεν είναι μυστήριο, ούτε προνόμιο των λίγων, αλλά μια ισορροπία ανάμεσα στη βιολογία και στη στάση ζωής: ανάμεσα στο σώμα που αντέχει και στο πνεύμα που συνεχίζει να θέλει να μαθαίνει.