Σχεδόν δύο αιώνες μετά την πρώτη επιτυχημένη εφαρμογή της, η αναισθησία εξακολουθεί να κρύβει μυστικά για τους επιστήμονες. Μια πρακτική που θεωρείται δεδομένη, αλλά παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα της σύγχρονης ιατρικής. Το γεγονός ότι ένας άνθρωπος μπορεί να υποβληθεί σε χειρουργείο με τον εγκέφαλό του να «κλείνει» ελεγχόμενα, είναι ένα επαναστατικό επίτευγμα.

Η ιστορία ξεκινά το 1846, όταν ο οδοντίατρος Γουίλιαμ Τόμας Γκριν Μόρτον χρησιμοποίησε αιθέρα σε ασθενή στο νοσοκομείο της Μασαχουσέτης. Μέσα σε λίγα λεπτά, ο ασθενής Έντουαρντ Άμποτ έχασε τις αισθήσεις του εισπνέοντας ατμούς αιθέρα. Ήταν η πρώτη φορά που κάποιος υποβλήθηκε σε επέμβαση χωρίς πόνο, και η αναισθησία μπήκε στην ιατρική ιστορία.

Ωστόσο, οι πρώτες μέθοδοι είχαν τα προβλήματά τους. Ο αιθέρας προκαλούσε ναυτία και ήταν εξαιρετικά εύφλεκτος, οδηγώντας σε εκρήξεις στα χειρουργεία. Σήμερα, τα φάρμακα είναι ασφαλέστερα, η δοσολογία ελέγχεται με ακρίβεια και η τεχνολογία επιτρέπει συνεχή παρακολούθηση των ασθενών. Παρόλα αυτά, το ερώτημα παραμένει: πώς ένα φάρμακο «σβήνει» τη συνείδηση χωρίς να σταματάει τη ζωή;

Οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι η αναισθησία επηρεάζει τα μόρια του εγκεφάλου με διάφορους τρόπους. Υπάρχουν δεκάδες διαφορετικές ουσίες, καθεμία με διαφορετικό μηχανισμό δράσης, που στοχεύουν συγκεκριμένους «υποδοχείς» στα νευρικά κύτταρα.

Ένας σημαντικός υποδοχέας είναι ο GABA, που επιτρέπει τη διέλευση του γ-αμινοβουτυρικού οξέος, ενός μορίου που αναστέλλει την εγκεφαλική δραστηριότητα. Φάρμακα όπως η προποφόλη, το θειοπεντάλη και το ισοφλουράνιο ενισχύουν τη δράση αυτών των υποδοχέων, επιβραδύνοντας τον εγκέφαλο και οδηγώντας σε απώλεια συνείδησης.

Η δεξμεδετομιδίνη (Dex) δρα διαφορετικά, μπλοκάροντας τους υποδοχείς της νορεπινεφρίνης στον εγκεφαλικό στέλεχο. Η νορεπινεφρίνη «ξυπνάει» τον εγκέφαλο, διατηρώντας τη συνείδηση. Όταν αυτή η διέγερση κατασταλεί, ο εγκέφαλος βυθίζεται σε μια κατάσταση παρόμοια με τον βαθύ ύπνο.

Όμως, η αναισθησία δεν είναι ύπνος. Παρόλο που τα εγκεφαλικά σήματα κατά τη διάρκεια της Dex μοιάζουν με αυτά του φυσικού μη-REM ύπνου, οι φυσιολογικές αλλαγές είναι πιο έντονες. Η θερμοκρασία του σώματος, οι παλμοί και η αναπνοή επηρεάζονται περισσότερο.

Οι γιατροί γνωρίζουν ότι η Dex επιτρέπει στους ασθενείς να «ξυπνήσουν» στιγμιαία και να ξαναβυθιστούν αμέσως. Άλλα αναισθητικά, όπως η προποφόλη, μπορούν να σταματήσουν σχεδόν κάθε εγκεφαλική δραστηριότητα, αφήνοντας ενεργές μόνο τις λειτουργίες επιβίωσης.

Η αναισθησία μοιάζει με μια σειρά από «διακόπτες» στον εγκέφαλο, που ρυθμίζονται με ακρίβεια, ενώ ο φυσικός ύπνος είναι μια σταδιακή διαδικασία. Στην αναισθησία, όλα συμβαίνουν απότομα, σαν κάποιος να «χαμηλώνει» όλα τα κουμπιά ταυτόχρονα και πιο έντονα.

Παρά τις εξελίξεις, η επιστήμη δεν έχει κατανοήσει πλήρως πώς συνδέονται οι μοριακές αλλαγές με τη συνείδηση. Δεν γνωρίζουμε ποια εγκεφαλικά δίκτυα «σιωπούν» πρώτα, ούτε γιατί κάποιοι ασθενείς ξυπνούν απότομα ενώ άλλοι βυθίζονται σε πιο «βαθιά» αναισθησία.

Επίσης, παραμένει μυστηριώδες το πώς βιώνουμε την αναισθησία. Οι περισσότεροι δεν θυμούνται τίποτα, ενώ άλλοι αναφέρουν σποραδικές εικόνες, ήχους ή αίσθηση του χρόνου.

Η ασφάλεια έχει βελτιωθεί εντυπωσιακά, με τον κίνδυνο θανάτου λόγω αναισθησίας να είναι μικρότερος από 1 στις 100.000 περιπτώσεις. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη προκλήσεις, όπως οι αλλαγές στη θερμοκρασία του σώματος και οι επιπτώσεις στην ανάρρωση.

Η Dex έχει δείξει ότι μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα του ύπνου μετά την αναισθησία, φέρνοντας επανάσταση στη μετεγχειρητική ανάρρωση. Οι επιστήμονες ελπίζουν να αναπτύξουν φάρμακα που θα «μιμούνται» περισσότερο τον φυσικό ύπνο, ώστε η ανάνηψη να είναι πιο ήπια και αναζωογονητική.

Το πρόβλημα είναι ότι, αν και κατανοούμε τα μόρια, δεν κατανοούμε τα δίκτυα. Ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν μια τεράστια συμφωνία νευρώνων, και η αναισθησία φαίνεται να επηρεάζει αυτή τη συμφωνία σε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα. Οι ερευνητές προσπαθούν να χαρτογραφήσουν πώς αλλάζει η επικοινωνία μεταξύ των εγκεφαλικών περιοχών κατά την αναισθησία, χρησιμοποιώντας νέες μεθόδους απεικόνισης.

Ίσως αυτό που μας δυσκολεύει περισσότερο είναι το ότι η αναισθησία αγγίζει τη φύση της συνείδησης. Για να κατανοήσουμε πώς «δουλεύει» η αναισθησία, πρέπει να κατανοήσουμε τι είναι η ίδια η συνείδηση - κάτι που ακόμη διαφεύγει της επιστήμης. Μέχρι τότε, η αναισθησία παραμένει ένα παράδοξο: γνωρίζουμε πώς να τη χρησιμοποιούμε, αλλά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε πλήρως γιατί δουλεύει όπως δουλεύει.

Το μέλλον φαίνεται υποσχόμενο, με την ανάπτυξη νέων φαρμάκων που θα επιτρέπουν πιο φυσική απώλεια συνείδησης και γρηγορότερη ανάρρωση. Στόχος είναι μια αναισθησία που θα μοιάζει περισσότερο με έναν «ιδανικό ύπνο»: χωρίς παρενέργειες, χωρίς εξάντληση, με πλήρη αίσθηση ξεκούρασης μετά το ξύπνημα. Μέχρι τότε, η αναισθησία θα παραμένει ένα από τα πιο εντυπωσιακά αλλά και πιο μυστηριώδη επιτεύγματα της ιατρικής.