Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια σοβαρή δημογραφική πρόκληση: δεν γεννά αρκετά παιδιά. Η γήρανση του πληθυσμού έχει ήδη αρχίσει να λειτουργεί ως τροχοπέδη για την ανάπτυξη σε ορισμένες χώρες, και οι κυβερνήσεις οφείλουν να λάβουν άμεσα μέτρα για να διασφαλίσουν τις μακροπρόθεσμες οικονομικές προοπτικές των χωρών τους, σύμφωνα με την ετήσια έκθεση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ).

Για να διατηρηθεί ο πληθυσμός σε σταθερά επίπεδα, κάθε γυναίκα θα πρέπει να αποκτά κατά μέσο όρο 2,1 παιδιά στη διάρκεια της ζωής της, ένα νούμερο που είναι γνωστό ως ρυθμός αναπλήρωσης. Η Ελλάδα βρίσκεται πολύ κάτω από αυτό το όριο, με 1,33 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2023, μια δραματική πτώση σε σχέση με το ιστορικό υψηλό των 5,47 παιδιών το 1900. Αυτό σημαίνει ότι ο πληθυσμός συρρικνώνεται με κάθε γενιά που περνά, ενώ η μέση ηλικία αυξάνεται σταθερά. Αυτό, με τη σειρά του, οδηγεί σε μείωση του ποσοστού των πολιτών που βρίσκονται σε παραγωγική ηλικία και εργάζονται.

Σύμφωνα με την έκθεση της ΕΤΑΑ, το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, όπου η συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού αναμένεται να μειώσει την αύξηση του ΑΕΠ κατά σχεδόν 0,4 ποσοστιαίες μονάδες ανά έτος από το 2024 έως το 2050. «Ήδη σήμερα, η δημογραφία διαβρώνει τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και θα αποτελέσει τροχοπέδη για την αύξηση του ΑΕΠ στο μέλλον», δήλωσε στο Reuters η επικεφαλής οικονομολόγος της ΕΤΑΑ, Μπεάτα Γιαβόρτσικ, τονίζοντας ότι οι πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ευρώπης «γερνούν πριν γίνουν πλούσιες». Στις χώρες αυτές, η μέση ηλικία των κατοίκων φτάνει τα 37 έτη, ενώ το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ υπολογίζεται στα 8.600 ευρώ. Σημειώνεται ότι το νούμερο αυτό είναι τέσσερις φορές μικρότερο από το κατά κεφαλήν ΑΕΠ όταν οι ανεπτυγμένες οικονομίες έφτασαν αυτό το μέσο ηλικιακό επίπεδο τη δεκαετία του 1990.

Η έκθεση αποδίδει τη γήρανση του πληθυσμού σε μια ποικιλία παραγόντων, από την αλλαγή στις κοινωνικές νόρμες μέχρι την ανησυχία για την απώλεια εισοδήματος μεταξύ των γυναικών που σκέφτονται να αποκτήσουν παιδιά. Ωστόσο, η γήρανση δεν είναι αποκλειστικά ευρωπαϊκό φαινόμενο. Το Ινστιτούτο Δεικτών Υγείας και Αξιολόγησης (IHME) του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ εκτιμά ότι, μέχρι το 2050, τα τρία τέταρτα των χωρών του κόσμου θα βρίσκονται κάτω από τον ρυθμό αναπλήρωσης. Το ΔΝΤ εκτιμά ότι στις χώρες με μειούμενη γεννητικότητα, το ποσοστό των ανθρώπων άνω των 65 ετών αναμένεται να διπλασιαστεί στο 31% τα επόμενα 25 χρόνια.

Αν και όλες οι χώρες της ΕΤΑΑ προσφέρουν κάποιου είδους κίνητρο για να αυξήσουν τις γεννήσεις, τα μέτρα αυτά δεν έχουν οδηγήσει σε σημαντική και μακροπρόθεσμη βελτίωση, προειδοποίησε η Γιαβόρτσικ. Η μείωση των γεννήσεων θα μπορούσε δυνητικά να αντισταθμιστεί από τη μετανάστευση, όμως οι απαιτούμενες εισροές δεν είναι πολιτικά αποδεκτές στις περισσότερες χώρες. Την ίδια ώρα, η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσε να αυξήσει την παραγωγικότητα σε κάποιους κλάδους, αλλά θα μπορούσε επίσης να αντικαταστήσει τους εργαζομένους σε άλλα επαγγέλματα.

Για την ώρα, το σημαντικότερο αντιστάθμισμα στη γήρανση είναι η αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης, είπε η Γιαβόρτσικ, κάτι που ίσως απαιτεί συνεχή επανεκπαίδευση και, ενδεχομένως, μεταρρυθμίσεις στα συνταξιοδοτικά προγράμματα. Ήδη, στις οικονομίες με πιο γερασμένο πληθυσμό παρατηρείται μια μετάβαση σε θέσεις εργασίας που απαιτούν λιγότερη σωματική προσπάθεια, κάτι που βοηθά τους μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζομένους να παραμένουν οικονομικά δραστήριοι, διαπιστώνει η έκθεση.

«Αυτό που χρειάζεται είναι μια συζήτηση μεταξύ ενηλίκων για το πού βρίσκονται τα πράγματα, καθώς οι ψηφοφόροι τείνουν να υποτιμούν τη σημασία των δημογραφικών τάσεων», σχολίασε η Γιαβόρτσικ, προσθέτοντας: «Πρέπει να ενημερώσουμε τους νέους, αφού αυτοί είναι που θα επωμιστούν το βάρος των συνταξιοδοτικών συστημάτων διανεμητικού χαρακτήρα (pay-as-you-go)». Επισημαίνεται ότι κανένα μέτρο αντιστάθμισης των επιπτώσεων της υπογεννητικότητας δεν είναι πολιτικά δημοφιλές, καθώς τόσο οι ψηφοφόροι όσοι και οι ηγέτες επιμένουν στους περιορισμούς της μετανάστευσης και την προστασία των συνταξιοδοτικών προγραμμάτων.

Οι ηγέτες, εξάλλου, γερνούν μαζί με τους ψηφοφόρους τους. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ηγέτης μιας μέσης οικονομίας είναι σήμερα 60 ετών, 19 χρόνια μεγαλύτερος από τον μέσο ενήλικα. Στα αυταρχικά καθεστώτα η διαφορά έφτασε τα 26 χρόνια το 2023, από τα 19 χρόνια το 1960. Οι νεότερες χώρες-μέλη της ΕΤΑΑ, όπως η Νιγηρία όπου ο πληθυσμός συνεχίζει να αυξάνεται με εκρηκτικό ρυθμό, θα πρέπει να εστιάσουν στην αύξηση της απασχόλησης και την επέκταση του ιδιωτικού τομέα καθώς ο χρόνος κυλά αντίστροφα, είπε η Γιαβόρτσικ. «Το δημογραφικό μέρισμα που απολαμβάνουν είναι προσωρινό», τόνισε, δεδομένου ότι η γεννητικότητα ήδη πέφτει σε άλλες χώρες της Αφρικής. «Υπάρχει μόνο ένα παράθυρο ευκαιρίας, και οι χώρες αυτές θα πρέπει να το εκμεταλλευτούν», κατέληξε η επικεφαλής οικονομολόγος της ΕΤΑΑ.