Ενώ η κυβέρνηση προσδοκά σε ένα πακέτο μέτρων στη ΔΕΘ για να ανανεώσει την εικόνα της, η ακρίβεια συνεχίζει ακάθεκτη. Οι ανησυχητικές ανακοινώσεις για τον πληθωρισμό από την ΕΛΣΤΑΤ και την Eurostat έρχονται να επιβεβαιώσουν τις δυσοίωνες προβλέψεις. Ο Σεπτέμβριος, μήνας αυξημένων υποχρεώσεων για τα νοικοκυριά, αναμένεται ιδιαίτερα πιεστικός.

Η κατάργηση των μέτρων για το πλαφόν στο περιθώριο κέρδους, που έληξε την 1η Ιουλίου, έχει ήδη αρχίσει να αποτυπώνεται στα ράφια των σούπερ μάρκετ, με αυξήσεις τιμών σε διάφορα προϊόντα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ελαιόλαδο, όπου η τιμή αυξήθηκε κατά 9,5% μέσα σε ένα μήνα, χωρίς αυτό να δικαιολογείται από τις τιμές παραγωγού, καθώς πρόκειται για προϊόντα που υπήρχαν ήδη σε απόθεμα. Επιπλέον, τα νέα τιμολόγια των προμηθευτών που θα αρχίσουν να φτάνουν από το φθινόπωρο, θα οδηγήσουν σταδιακά σε νέες αυξήσεις τιμών και στη λιανική πώληση. Ακόμη και αν αυτές οι αυξήσεις προσπαθήσουν να καλυφθούν προσωρινά με προσφορές, αναπόφευκτα ένα μέρος τους θα μετακυλιστεί στον καταναλωτή.

Παράλληλα, τα φορολογικά έσοδα του κράτους αυξάνονται ραγδαία, τροφοδοτώντας το πλεόνασμα. Ενδεικτικά, οι εισπράξεις από τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) ξεπέρασαν τα 12,8 δισεκατομμύρια ευρώ το πρώτο εξάμηνο του 2025, υπερβαίνοντας τους στόχους.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, η κυβέρνηση υπόσχεται φοροελαφρύνσεις για τη μεσαία τάξη, αλλά δεν ανταποκρίνεται στο αίτημα για μείωση των έμμεσων φόρων, όπως ο ΦΠΑ, στα είδη πρώτης ανάγκης. Η πιο πρόσφατη αντιπαράθεση μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης αφορά τις ευρωπαϊκές οδηγίες για τη μείωση του ΦΠΑ σε τρόφιμα, στέγαση και μικρές επιχειρήσεις.

Στελέχη της αντιπολίτευσης ισχυρίζονται ότι η χώρα βρίσκεται ένα βήμα πριν από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, επειδή η κυβέρνηση δεν εφαρμόζει αυτές τις οδηγίες. Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Κωστής Χατζηδάκης, σε πρόσφατη συνέντευξή του, απάντησε ότι η χώρα είναι πλήρως εναρμονισμένη με τις υποχρεωτικές διατάξεις των οδηγιών, ενώ ο τρόπος με τον οποίο δομείται ο ΦΠΑ εσωτερικά είναι θέμα κάθε χώρας. Επίσης, τόνισε ότι "τα πράγματα με τον ΦΠΑ δεν είναι όπως παρουσιάζονται" και ότι ο ΦΠΑ μεσοσταθμικά δεν είναι υψηλότερος από άλλες χώρες της ΕΕ.

Ωστόσο, τα φτωχότερα νοικοκυριά, που ξοδεύουν το 55,8% του μηνιαίου προϋπολογισμού τους για στέγαση και διατροφή, επιβαρύνονται περισσότερο από τον υψηλό ΦΠΑ στα είδη πρώτης ανάγκης, σε σύγκριση με τα πλουσιότερα νοικοκυριά, που ξοδεύουν το 24,8%. Θα ήταν, άραγε, πιο αποτελεσματική η μείωση του ΦΠΑ σε αυτά τα αγαθά που είναι απαραίτητα για τη διαβίωση των νοικοκυριών, στην καταπολέμηση της ακρίβειας, ειδικά στον λεγόμενο "πληθωρισμό των φτωχών"; Η κυβέρνηση επιμένει ότι όχι, αλλά διεθνείς έρευνες δείχνουν το αντίθετο, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις.

Τι συμβαίνει όταν μια κυβέρνηση μειώνει τους φόρους στα βασικά είδη διατροφής; Μειώνονται πραγματικά οι τιμές ή οι έμποροι κρατούν τη διαφορά για τον εαυτό τους; Η Πορτογαλία απάντησε σε αυτό το ερώτημα το 2023. Σε μια προσπάθεια να περιορίσει τον πληθωρισμό στα τρόφιμα, η πορτογαλική κυβέρνηση μείωσε προσωρινά τον ΦΠΑ σε 46 βασικά είδη διατροφής (όπως ψωμί, ζυμαρικά, λαχανικά και γάλα) από 6% σε 0%. Αυτή η πολιτική εφαρμόστηκε από τον Απρίλιο έως τις αρχές Ιανουαρίου 2024.

Μια νέα έρευνα από το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης για την προσωρινή μείωση του ΦΠΑ στα τρόφιμα στην Πορτογαλία κατέληξε στο συμπέρασμα ότι "το μέτρο λειτούργησε ακριβώς όπως προβλεπόταν": οι τιμές μειώθηκαν αμέσως, παρέμειναν χαμηλές για μήνες και επανήλθαν στα αρχικά τους επίπεδα όταν ο ΦΠΑ επανήλθε.

Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, αυτό είναι ένα σπάνιο εύρημα. "Στις περισσότερες χώρες, οι μειώσεις των φόρων κατανάλωσης αντανακλώνται μόνο εν μέρει στις τιμές — και όταν οι φόροι επανέρχονται, οι τιμές συχνά αυξάνονται ακόμη περισσότερο από πριν. Όχι όμως σε αυτή την περίπτωση".

Χρησιμοποιώντας ένα μοναδικό σύνολο δεδομένων με τις καθημερινές τιμές στο διαδίκτυο από τέσσερις μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ, οι ερευνητές παρακολούθησαν τις τιμές σε περισσότερα από 43.000 είδη διατροφής, από τα οποία περισσότερα από 10.000 επηρεάστηκαν άμεσα από τη μείωση του ΦΠΑ.

Τα κυριότερα ευρήματά τους ήταν:

Άμεσος αντίκτυπος: Οι τιμές των προϊόντων που απαλλάχθηκαν από τον ΦΠΑ μειώθηκαν κατά το πλήρες ποσό του φόρου (περίπου 5,66%) μόλις τέθηκε σε ισχύ η μείωση. Διατήρηση: Οι τιμές παρέμειναν χαμηλότερες για ολόκληρο το διάστημα των εννέα μηνών που ίσχυσε η πολιτική. Συμμετρία: Όταν ο ΦΠΑ επανεισήχθη τον Ιανουάριο του 2024, οι τιμές ανέκαμψαν κατά περίπου 6%, επανερχόμενες στα επίπεδα που είχαν πριν από τη μείωση. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική πέτυχε πλήρη, διαρκή και συμμετρική μετακύλιση στις τιμές καταναλωτή.

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι δύο βασικοί παράγοντες εξηγούν την επιτυχία:

Υψηλή ορατότητα: Η μείωση του ΦΠΑ δημοσιοποιήθηκε ευρέως. Τα σούπερ μάρκετ επισήμαναν σαφώς τα προϊόντα που επηρεάζονταν, τα μέσα ενημέρωσης έκαναν εκτενή αναφορά στο θέμα και οι ομάδες καταναλωτών παρακολούθησαν στενά τις τιμές. Σε ένα περιβάλλον υψηλού πληθωρισμού, οι αγοραστές πρόσεχαν ήδη πολύ τις τιμές των τροφίμων, γεγονός που έκανε οποιαδήποτε αλλαγή στις τιμές πιο αισθητή. Ο δημόσιος έλεγχος άσκησε πιθανώς πίεση στους λιανοπωλητές να μετακυλήσουν την εξοικονόμηση στους καταναλωτές. Πτώση των τιμών χονδρικής: Την ίδια περίπου περίοδο, οι τιμές παραγωγού μειώνονταν. Αυτό έδωσε στους λιανοπωλητές μεγαλύτερο περιθώριο ελιγμών για να μειώσουν τις τιμές χωρίς να επηρεάσουν τα περιθώριά τους.

Η προσωρινή μείωση του ΦΠΑ στην Πορτογαλία δεν βοήθησε μόνο τους μεμονωμένους καταναλωτές, αλλά είχε επίσης αντίκτυπο στην εθνική οικονομία. Η πολιτική αυτή μείωσε τον πληθωρισμό κατά 0,68 ποσοστιαίες μονάδες. Για μια χώρα που προσπαθεί να μειώσει το κόστος ζωής, πρόκειται για ένα σημαντικό αποτέλεσμα.

Ωστόσο, η πολιτική αυτή είχε ένα κόστος: η κυβέρνηση παραιτήθηκε από φορολογικά έσοδα άνω των 500 εκατομμυρίων ευρώ. Το ποσό αυτό είναι συγκρίσιμο με αυτό που δαπανήθηκε για κοινωνικές μεταβιβάσεις – π.χ. οικογενειακά επιδόματα την ίδια περίοδο. Οι επικριτές του μέτρου μπορεί να υποστηρίξουν ότι οι άμεσες ενισχύσεις είναι πιο στοχευμένες, αλλά η διαφάνεια και η αποτελεσματικότητα της μείωσης του ΦΠΑ είναι δύσκολο να αγνοηθούν.

Το πείραμα της Πορτογαλίας με τον ΦΠΑ ξεχωρίζει. Σε πολλές χώρες, οι μειώσεις του ΦΠΑ μειώνουν μόνο εν μέρει τις τιμές και, όταν ο φόρος επανέρχεται, οι τιμές αυξάνονται περισσότερο από ό,τι θα έπρεπε. Η περίπτωση της Πορτογαλίας δείχνει ότι, υπό τις σωστές συνθήκες (σαφής επικοινωνία, υψηλή ευαισθητοποίηση του κοινού και συνεργάσιμες – ανταγωνιστικές λιανικές αγορές), οι μειώσεις των φόρων μπορούν να μεταφραστούν άμεσα σε εξοικονόμηση χρημάτων για τα νοικοκυριά.